3
türkiye cumhuriyeti eski başbakanı.(1899-17 eylül 1961) aydın lı bir toprak ağasının oğludur, kendisi de bir toprak ağasıdır. istiklal madalyası sahibidir.zehirli sıtma hastalığı geçirmiş, altay ve karşıyaka klüplerinde futbol oynamıştır. yüksel, mutlu ve aydın adlarında üç oğlu vardır. izmir amerikan koleji ve ankara üniversitesi hukuk fakültesi nde eğitim görmüştür.
siyasi hayatına serbest cumhuriyet fırkası nda başlamış, partinin kendini feshetmesi ertesinde chp de sürdürmüştür. 1931 yılında aydın milletvekili olmuştur. mustafa kemal atatürk ün ölümünün ardından ismet inönü chp'nin başına geçince inönü'nün bütün üretim araçlarını devletleştirme faaliyetlerine karşı çıktı. menderes en sert çıkışını ise "çiftçiyi topraklandırma yasası" görüşülürken yaptı. mevcut tasarı'nın 6. maddesi devlet elindeki topraklarla birlikte o bölgedeki toprak ağalarının elindeki toprakların tarıma elverişli yerlerde 5.000 dekardan elverişsiz yerlerde ise 2.000 dekardan fazlasının kamulaştırılıp köylüye dağıtılmasını öngörüyordu. menderes (menderes' in kendisi de bir toprak ağasıydı. aydın'daki 30.000 dönümlük çakırbeyli çiftliği menderes' e dedesinden kalmıştı.) ve diğer bazı milletvekilleri, özel mülkiyete tecavüz edilmek istendiğini belirterek bu tasarıya karşı çıktılar. bu tasarı üzerine menderes, türkiye'de zaten tüm arazilerin %70'ten fazlasının devletin mülkiyetinde olduğunu ve ismet paşa'nın geriye kalan özel mülkleri de devletleştirerek sovyetler birliği ndeki gibi tarımı kolhozlaştırmak istediğini açıklayarak üç arkadaşıyla birlikte dörtlü takriri verdi. dörtlü takrir olayı ve parti içi muhalefetten dolayı 1945 yılında chp'den ihraç edildi.
7 aralık 1945'te, chp'den birlikte ihraç edildikleri arkadaşları celal bayar, fuad köprülü ve refik koraltan ile demokrat parti'yi kurdu. 1946 seçimlerinde parti yüzde 15 oyda kaldı fakat suçu açık oy-gizli tasnif sistemine buldu.1950 seçimlerinden önce sistem değiştirildi, gizli oy- açık tasnif e geçildi. dp % 52 oyla iktidar oldu. cumhurbaşkanı seçilen celal bayar, başbakanlığa adnan menderes i atadı. menderes in başbakan olduğu dönemde (1950-1960) :
* ilk icraat olarak; fazla masraf olduğu gerekçesiyle devlete ait otomobiller satıldı.
* paralara mevcut cumhurbaşkanının resminin basılması uygulaması kalktı, tekrar mustafa kemal atatürk basılmaya başlandı.
* o döneme kadar türkçe okunan ezanın arapça okunması serbest bırakıldı.
* 6 haziran 1950'de, askeri darbe planladıkları gerekçesiyle başta genelkurmay başkanı nafiz gürman olmak üzere bütün üst komuta kademesi dahil olacak şekilde 15 general ve 150 albayı re'sen emekliye sevk etti.
* 1951 yılında kore savaşı na tugay düzeyinde katılma kararı alındı. bu sayede batı bloğunun yanında olduğunu gösteren menderes hükümeti, 1952 yılında türkiye nin nato ya tam üye olmasını sağladı.
* aynı yıl nato nun isteğiyle komünizme karşı gayri-nizamı harp yapacak seferberlik tetkik kurulu, daha sonraki adıyla özel harp dairesi kuruldu.
* milli şef düzeni yüzünden türkiye ye silah satmayı reddeden devletler, menderes hükümetiyle beraber bu ambargolarını kaldırdı. 1952 yılında türk ordusu modernize edildi.
* 1953 yılında chp'nin tek parti iktidarı sırasında edindiği mallar haczedildi ve hazineye aktarıldı.
* halkevleri kapatıldı ve köy enstitüleri öğretmen okullarına dönüştürüldü.
* 1954 yılında türkiye vakıflar bankası kuruldu.
* 1954 seçimlerinde demokrat parti % 54 oy alarak iktidarını sürdürdü. türkiye siyasi tarihinde bu oy oranına bir daha ulaşılamadı.17 mayıs'ta menderes 3. kabinesini açıkladı. bu kez kendisine daha yakın isimleri bakan olarak seçmişti çünkü önceki 4 yıl içinde içişleri bakanı 5, işletmeler bakanı 5, çalışma bakanı 5, ulaştırma bakanı 4, gümrük ve tekel bakanı 4 kez değişmişti.
* 1954 seçimleride osman bölükbaşı'yı tekrar milletvekili seçtiği için kırşehir ilçe yapıldı. (adnan menderes konuyla ilgili mecliste 'türkiye’nin hiçbir vilayetinde yüzde 3’ten fazla oy almayan bir partiye mensup milletvekilini iki seçimde de seçen kırşehir’in, bir içtimai ve siyasi bünye itibariyle anormallik göstermekte olduğunu inkár etmek mümkün değildir, evet biz açık konuşuruz’ şeklinde konuşmuş ve osman bölükbaşı da cevaben; "vilayeti kaldırdınız, bizi de kaldırın da zulmünüz tamam olsun" demiştir.)
* 1955 yılında birleşik krallık'ın, egemenliği altında bulunan kıbrıs'tan yeni düzenlemeler yaparak çekilmek istemesi üzerine 29 ağustos 1955'de londra'da yunanistan, birleşik krallık ve türkiye arasında 3'lü görüşmeler başladı. görüşmelerin 1. turunda hiçbir sonuç alınamadı. yunanistan adanın kendi kaderini kendisinin belirlemesi gerektiğini, birleşik krallık 3'lü bir askeri yönetimi, türkiye ise statüko bozulacaksa adanın kendisine verilmesini istiyordu.
* bu arada kıbrıs'ta 1 nisan 1955'te faaliyete geçen ve kıbrıslı türklere saldırmaya başlayan, türk köylerini yakıp yıkan, eoka'ya karşı, menderes in talimatıyla türk mukavemet teşkilatı kuruldu.menderes, teşkilatın finansmanını örtülü ödenekten sağladı, tmt adadaki küçük direniş topluluklarını çatısı altında toplayarak önemli bir direniş örgütü oldu.
* kıbrıs konusunda londra'da ikinci tur görüşmeler yapılırken 6 eylül 1955 gecesi istanbul'da bazı gazetelerin selanik'te atatürk'ün evine bomba atıldığını yazması üzerine azınlıklara karşı olaylar çıktı. tarihe 6-7 eylül olayları olarak geçen olaylar sırasında binlerce dükkan ve ev saldırıya uğradı. olaylardan sonra konuşan başbakan yardımcısı fuad köprülü hükümetin olaylardan haberi olduğunu ancak gün ve saatinin muayyen olmadığını açıkladı. bugün hâlâ 6-7 eylül olayları'nın dp hükümeti-özel harp dairesi emri ve bilgisi dahilinde bir tertip olduğu, çeşitli çevrelerce ve özel harp dairesi eski başkanlarından em. org. sabri yirmibeşoğlu tarafından da doğrulanmaktadır.
* 1957 seçimleri öncesi,bazı bakanlarıyla beraber said nursi'yi ziyarete gitti. bu olay, bazı çevreler tarafından irticayı hortlatmakla ve oy avcılığıyla suçlandı.
* 7 eylül 1957'de fuad köprülü dp'den istifa etti. hükümet seçimleri bir yıl erkene aldı, seçim yasası'nı değiştirerek seçimlerde partilerin ittifak yapmasını önleyecek maddeler ve partisinden istifa eden bir kişinin 6 ay geçmeden başka bir partiden milletvekili seçilmesini engelleyecek bir madde ekledi. basın bu maddeye "köprülü maddesi" adını taktı.
* menderes 1957 seçimlerinden sonra istanbul'da imar çalışmalarına ağırlık verdi ve barbaros bulvarı, büyükdere caddesi, vatan caddesi, millet caddesi ve edirne asfaltı (şimdiki e-5 otoyolu) yollarını açtı. bu arada, amerikan ford vakfı'nın yardımıyla ankara'da orta doğu teknik üniversitesi'ni, trabzon'da da karadeniz teknik üniversitesi ni kurdu. böylece, 1776 yılında padişah i. abdülhamit tarafından "mühendishane-i bahr-i hümayun" adıyla kurulan istanbul teknik üniversitesinden 180 sene sonra türkiye'de iki tane daha teknik üniversite kurulmuş oldu.
* 17 şubat 1959 da ingiltere ye giden menderes in uçağı inmek için alçalırken düşüp parçalandı. menderes kazadan yara almadan kurtuldu.
* 1959 yılında menderes hükümetinin ortaklık anlaşmasını imzalamasıyla kıbrıs cumhuriyeti kuruldu.
* cumhuriyet tarihinin en yüksek oranlı devaülasyonu yapıldı, dolar 2 liradan 9 liraya çıkarıldı. türkiye 600 milyon dolar dış borcunu ödeyemeyeceğini açıklayarak moratoryum ilan etti ve imf ilk stand-by anlaşması imzalandı.
* tek parti döneminde kurulan bazı traktör ve basma fabrikaları menderes döneminde özelleştirildi veya ekonomik olmadıkları için kapatıldı.
* nuri demirağ tarafından kurulduktan sonra ismet inönü tarafından devletleştirme kapsamına alınan uçak ve uçak motoru fabrikaları, eskişehir tank fabrikası ve kırıkkale silah fabrikası menderes döneminde nato standartlarına uymadıkları gerekçisiyle kapatıldılar.
* menderes, liberal ve dışa açık bir iktisat görüşüne sahipti, özel girişime geçmiş iktidarlara göre daha fazla serbesti tanıdı. ekonomik girişimleri önceleri toplumun yoksul kesimini mutlu etti, ancak uzun vadede ekonominin dengesi bozuldu, aşırı dış alıma sebep oldu. sanayileşme ve ekonomik gelişmeyle birlikte kırsal kesimden istanbul gibi büyük şehirlere göç hızlandı. bu yüzden büyük şehirlerde ilk gecekondu mahalleleri oluşmaya başladı.
* 1958 yılında ankara'da banknot matbaası kurularak, ilk banknotların birleşik krallık'ta basılmaya başlanmasından 1,200 sene sonra türkiye cumhuriyeti banknotlarının artık türkiye'de basılması sağlandı.
* chp hükümetinin 1948'de kurduğu imam hatip kursları imam hatip liselerine dönüştürüldü, bunların sayıları arttı.
* ismet inönü'nün seçim bölgesi malatya, ikiye bölünüp adıyaman vilayeti kuruldu.
* iktidara karşı yazılar yazan 83 yaşındaki hüseyin cahit yalçın dahil, gazeteciler birer birer hapise atılmaya başlandı. adalet bakanı esat budakoğlu tbmm'de muhalefetin soru önergesi üzerine 1954-1958 yılları arasında 238 gazeteci'nin iktidara karşı yazılar yazmak suçundan mahkûm olduğunu açıkladı.
* 1959 yılında abd'ye bir gezi yaparak ilave maddi kaynaklar isteyen menderes'e, artık marshall yardımı fonlarının bitmek üzere olduğu hatırlatıldı ve istekleri reddedildi. 1961 seçimleri öncesinde iskenderun demir-çelik, seydişehir alüminyum, keban barajı ve istanbul boğaziçi köprüsü gibi tesislerin temellerini atmak isteyen menderes, yakın arkadaşı ve bakanı dr. lütfi kırdar'ı nabız yoklamak için sovyetler birliği'ne gönderdi. sovyetler birliği'nin konuya olumlu yaklaşması üzerine, menderes te temmuz 1960'da moskova'ya giderek, orada kredi anlaşmalarını imzalamaya karar verdi.
* bu arada dp vatan cephesi'ni kurdu. artık radyoda her gece vatan cephesi'ne katılanların isimleri okunuyordu. bu olay karşısında istanbul'da bazı vatandaşlar 'ajans haberlerini dinlemeyenler derneği'ni kurdular. bu tarz olayların yaşanması ülkeyi kamplaşmaya itti.
* ismet inönü, uşak a seçim gezisine gittiğine demokrat parti il binasından kendisine çay bardakları atıldı.
* 9 mayıs 1960 tarihinde 'abd ordusu'nın doğrudan veya dolaylı bir saldırı karşısında türk topraklarına gelmesi' gibi hükümlerin yer aldığı ikili anlaşmalar meclis oturumunda kabul edildi.muhalefet yoğun itirazda bulundu, dünyada örneğinin olmadığını belirtti.
* aynı yıl, tahkikat komisyonu kuruldu.15 dp milletvekilinden oluşan komisyon hem suçlama hem de yargılama hakkına sahipti ve kararlarına itiraz edilemiyordu. ayrıca uygun gördüğü toplantıları ve yayınları yasaklama hakkına sahipti. komisyanun ilk işi muhalefet partisi chp aleyhine soruşturma açmak oldu.
* tahkikat komisyonu tarafından askeri darbeye teşvik edici söz söylemek suçundan ismet inönü ye 12 meclis oturumu men cezası verildi.chp meclis grubu'nun duruma itiraz etmesiyle olaylar iyice büyüdü ve sonunda chp milletvekilleri polis zoruyla meclisten çıkartıldı.
* 28 nisan 1960 tarihinde istanbul üniversitesi öğrencisi turan emeksiz hükümete karşı istanbul üniversitesi'nde düzenlenen bir protesto mitinginde polisin açtığı ateş sonucu öldü. hüseyin onur ise sol bacağı kesilerek kurtarıldı.
* hukuk'un üstünlüğünü savunan yargıtay başkanı bedri köker ve bazı üyeler, 'görülen lüzum üzerine re'sen emekliye sevkedildiler.
* 5 mayıs 1960'ta ankara kızılay meydanı'nında 555k parolasıyla büyük bir protesto mitingi düzenlendi. 21 mayıs'ta ise harp okulu öğrencileri ve subaylardan oluşan yaklaşık 1000 kişi ankara'da hükümet aleyhinde sessiz bir yürüyüş yaptı
* arpa ve buğdayını bizden alan amerika ya bunları tohum halinde sattı. şimdi biz onlardan ithal ediyoruz.
* siyasi hayatında, ülkeye demokratik seçimleri getiren milli şef ismet inönü ye hakarete varan ithamlar yöneltti. 'ben odunu namzet(aday) göstersem vekil seçtiririm.' 'küçük amerika olacağız' 'her mahalleden bir milyoner çıkaracağız.' (meclise* 'siz isteseniz hilafeti bile getirirsiniz' gibi sözler sarfetti.
sonunda 27 mayıs 1960 sabaha karşı saat 4'te radyoda kurmay albay alparslan türkeş tsk olarak yönetime el koyduklarını belirtti ve askeri darbenin sebeplerini bir radyo bildirisi ile halka duyurdu. menderes ise 27 mayıs 1960 günü kütahya'da albay muhsin batur tarafından gözaltına alınarak ankara'ya götürüldü. daha sonra da ve diğer tutuklu demokrat parti üyeleri ile birlikte yassıada'da hapsedildi. darbeci subaylar ise cemal gürsel başkanlığında kurulan milli birlik komitesi ve kurucu meclis ile beraber ülke yönetimini devraldı.
27 mayıs darbesini yapan askerlerin özel olarak kurdukları mahkeme olan yüksek adalet divanı 9 ay 27 gün süren yargılama süreci sonunda 14 kişinin idamına, 31 kişinin de ömür boyu hapse mahkûm edilmesine karar verdi. geri kalan 418 sanığa ise 6 ay ile 20 yıl arasında değişen hapis cezaları veya beraat kararı verildi.
cemal gürsel başkanlığındaki milli birlik komitesi; celâl bayar, adnan menderes, hasan polatkan ve fatin rüştü zorlu dışındakilerin idam cezasını affetti. celâl bayar'ın cezası yaş haddi nedeniyle ömür boyu hapse çevrildi.
adnan menderes; 17 eylül 1961 günü idam edildi. son sözleri; 'kimseye dargın değilim. kırgınlığım yok. hayata veda etmek üzere olduğum şu anda devletim ve milletime ebedi saadetler dilerim. bu anda karımı ve çocuklarımı şefkatle anıyorum.'dur.